Edgar Degas mawiał, że „istnieje miłość i istnieje praca, a mamy tylko jedno serce”. Sam głęboko wierzył w tę zasadę i poświęcając się sztuce borykał się z poczuciem osamotnienia i melancholii, które z wiekiem coraz bardziej wdzierały się w jego życie.
Utalentowany indywidualista kochający realizm, a jednak uznawany za jednego z założycieli i członków impresjonizmu. Kim był, za czym tęsknił, czym była dla niego sztuka?
TEKST JUSTYNA STASIEK-HARABIN
Ten i inne artykuły znajdziecie w #24 wydaniu magazynu Artysta i Sztuka >>> kliknij i przejdź do numeru.
CHŁOPIEC Z DOBREGO DOMU
Edgar Degas przychodzi na świat 19 lipca 1834 roku, jako jedno z pięciorga dzieci w zamożnej i ceniącej kulturę rodzinie. Ojciec, Auguste de Gas (Edgar w dorosłym wieku zmienia pisownię nazwiska na Degas), będąc znanym bankierem dba o finansowe interesy rodziny związane z przedsiębiorstwem mieszkającego w Neapolu dziadka, Hilairego de Gasa. Matka artysty, Celestyna Musson, słynąca ze wspaniałej urody, również wywodzi się z bogatej rodziny zajmującej się handlem bawełną. Niestety, kobieta umiera, kiedy młody Edgar ma zaledwie trzynaście lat.
Jak przystało na syna bankiera, Degas, po maturze w 1853 roku rozpoczyna studia na wydziale prawa, jednak już wtedy zdecydowanie bardziej skłania się ku artystycznym zajęciom. Dzięki legitymacji umożliwiającej legalne kopiowanie dzieł w Luwrze, szkoli i szlifuje swój malarski warsztat. Motywowany szczerą miłością do sztuki bardzo szybko rzuca szkołę prawniczą i postanawia, że całkowicie odda się malarstwu.
PODRÓŻE I POSZUKIWANIA
Degas nie jest typem standardowego ucznia, pomimo, że w 1855 roku zostaje przyjęty do paryskiej wyższej szkoły sztuk pięknych bardzo szybko z niej rezygnuje i decyduje się na wyjazd do Włoch, gdzie trafia pod opiekę dziadka w Neapolu oraz odwiedza ciotkę mieszkającą we Florencji. Pobyt we Włoszech pozwala mu na artystyczny rozwój pod okiem specjalistów. Podczas kursów w rzymskiej Villi Medici Degas kopiuje włoskich mistrzów, zachwycając się zwłaszcza sztuką klasyczną i renesansową.
Będąc pod wpływem dawnego malarstwa maluje obraz „Portret rodzinny Bellellich”, w którym klasyczną kompozycję konfrontuje z nowoczesnymi rozwiązaniami kolorystycznymi oraz wnikliwą analizą psychologiczną postaci. Przez cały pobyt we Włoszech Degas może liczyć na pokrzepiające wsparcie ze strony swojego ojca, który w jednym z listów pisze do syna: „Powtarzam Ci, pracuj systematycznie, kontynuuj raz obraną drogę i bądź pewien, że uda Ci się dokonać wielkich rzeczy”.
Zmotywowany tymi słowami powraca do Paryża w 1859 roku, pozwalając sobie jednocześnie na wypady do ukochanych Włoch. We Francji nieustannie szkoli swój warsztat kopiując mistrzów w Luwrze. Właśnie tam w 1862 albo 1863 roku spotyka starszego o dwa lata Édouarda Maneta, z którym bardzo szybko się zaprzyjaźnia. Artyści przesiadują często w kawiarni Guerbois, miejscu popularnym wśród wielu innych malarzy, m.in. Moneta, Renoira, Sisley’a i Cézanne’a.
Nowe znajomości i perspektywy sprawiają, że Degas rezygnuje z akademickich prac i rozpoczyna serię dzieł realistycznych poświęconych scenom, które obserwuje podczas wyścigów konnych oraz wizyt w operze, a więc w miejscach skupiających zamożne towarzystwo. „Orkiestra w operze” z 1870 roku jest jednym z najsłynniejszych obrazów Degasa z tego okresu.
Niestety, jego obserwacje będące odzwierciedleniem panujących mód i manier, nagle przerywa wybuchająca wojna francusko-pruska, w której artysta postanawia uczestniczyć i jako ochotnik wstępuje do gwardii narodowej. Gdy wojna się kończy, malarz wraz ze swoim bratem René postanawia wyjechać do Nowego Orleanu, gdzie przebywa rodzina ze strony ich matki. Tam Degas bardzo się rozwija, wszystko go interesuje i sprawia, że ogarnia go cała masa nowych pomysłów.
Jednocześnie, wykonuje wiele portretów rodziny, które przysparzają mu trochę kłopotów. W listach z Luizjany pisze: „Pracuję wprawdzie niewiele, ale nad trudnymi rzeczami. Robię portrety rodzinne, które trzeba dostosować do gustów zainteresowanych, wykonać pomimo nieprawdopodobnie złego oświetlenia i nieustannego zamieszania, z modelami pełnymi sympatii do mnie, ale mało posłusznymi”. Na szczęście, w ramach odskoczni Degas znajduje sobie także inne tematy malarskie, jak chociażby słynny „Kantor bawełniany w Nowym Orleanie” z 1873 roku, w której to pracy dominują jeszcze gładkie i precyzyjne pociągnięcia pędzla. Malarz mocno angażuje się w malarstwo realistyczne i żywi głęboką nadzieję, że naturalizm stanie się niebawem nurtem wzniesionym do rangi najsłynniejszych kierunków malarskich.
W ŚWIECIE BALETU I MODYSTEK
Po powrocie do Paryża, artystę pochłania świat tancerek i baletnic, które w przyszłości stanowić będą jego główny i sztandarowy temat. Fascynują go również skromne warsztaty prasowaczek czy tonące w półmroku sklepy modystek. Cały swój czas poświęca na wizyty w teatrze, bacznie obserwuje i wykonuje mnóstwo szkiców oraz dzieł malarskich. Baletnice będą go absorbować z taką samą siłą aż przez ćwierć wieku, co pozwala dostrzec zmienność i ewolucje jego artystycznego stylu. Precyzyjne w rysunku i eleganckie kolorystycznie obrazy olejne z czasem ustępują miejsca pastelom o ostrych, nasyconych barwach.
Degas jest wyjątkowym obserwatorem stosującym zaskakujące, nowoczesne ujęcia oraz skróty perspektywiczne, porównywane przez krytyków do kadrów fotograficznych. Chociaż jest wierny swojemu stylowi, który określa mianem realizmu, jego prace odznaczają się wspaniałą gamą kolorów, niezwykłym światłem i bogactwem materii plastycznej. Właśnie te cechy sprawiły, że, uznaje się go za jednego z twórców i reprezentanta impresjonizmu, pomimo, że sam zdecydowanie najmniej utożsamiał się z założeniami kierunku. Degas nie był zwolennikiem wyjść w plener, uważał też, że jego sztuka nie ma w sobie nic ze spontaniczności i ulotności, która charakteryzuje impresjonistyczne malarstwo. „To, czym się zajmuję jest wynikiem refleksji i studiów nad malarstwem wielkich mistrzów: o inspiracjach, spontaniczności i temperamencie nie wiem zupełnie nic” – mawiał malarz.
PARYSKIE WZLOTY I UPADKI
Degas, najmniej „impresjonistyczny” spośród swoich przyjaciół malarzy, pod koniec 1873 roku staje się członkiem nowego Stowarzyszenia Artystów, które wiosną 1874 roku organizuje wystawę znaną obecnie jako I wystawa impresjonistów, prezentującą obrazy odrzucone przez oficjalny Salon. Jego prace, nieprzyjęte z wielkim entuzjazmem, najmniej też bulwersują i nie prowokują krytyków do pastwienia się nad nimi, co nie ominęło niestety reszty impresjonistów, okrzykniętych barbarzyńcami.
Najmniej kontrowersyjny Degas bierze udział w prawie wszystkich kolejnych wystawach (rezygnuje z VII edycji z powodu konfliktu z Gauguinem), gdzie z biegiem czasu jego obrazy przyjmowane są z coraz to większą aprobatą i uznaniem. Rosnący prestiż nie ma niestety przełożenia na osobistą satysfakcję i radość z życia artysty. Śmierć ojca, Augsute’a de Gasa w 1874 roku powoduje, że plajtuje jego bank, co wpędza malarza w bardzo poważne problemy finansowe. Przyzwyczajony do świetnych warunków bytowania, Degas pierwszy raz zmuszony jest do utrzymywania się z malarstwa i traktowania go, jako sposobu na przeżycie. Jego nastrojów nie poprawia nawet sukces podczas III wystawy impresjonistów.
„Żyć tak samemu, bez rodziny, to naprawdę trudne. Nigdy bym nie przypuszczał, że tak przyjdzie mi cierpieć (…)„ – skarży się w tym okresie. Samotność doskwiera mu w zasadzie przez całe życie, a depresyjne usposobienie oraz zjadliwy humor bardzo często odstraszają niektórych jego bliskich i przeszkadzają w nawiązywaniu nowych kontaktów. Malarz nigdy się nie ożenił, a jego życie uczuciowe ograniczało się jedynie do kilku przyjaźni i przelotnych romansów z kilkoma malarkami, m.in. z Susanne Valadon, Mary Cassatt i Berthe Morisot. Degas mawiał, że „istnieje miłość i istnieje praca, a mamy tylko jedno serce”. Historia jego życia pokazuje, że świadomie wybrał właśnie to drugie.
W SZPONACH CIEMNOŚCI
Późniejsze lata życia Edgara Degasa to okres finansowej prosperity. Jego obrazy dobrze się sprzedają, co pozwala mu kolekcjonować słynne dzieła, zwłaszcza tych, których ceni najbardziej, a więc Ingresa, van Gogha czy Cézanne’a. Jednocześnie, artysta skarży się coraz bardziej na pogarszający się wzrok. Wrażliwy i samokrytyczny, przestaje malować i skłania się ku rzeźbiarskim poszukiwaniom, w których nadal wyraża zachwyt nad tancerkami i motywem ruchu. Swoich prac nie pokazuje jednak nikomu i nawet ich nie datuje.
Pogrążony w samotności i postępującej ciemności, w ostatnich latach życia zmuszony jest opuścić swój dom, w którym mieszka przez ponad 20 lat. Sytuacja ta przygnębia go na tyle, że zupełnie przestaje tworzyć, a ślepota pogłębia uczucie odosobnienia oraz melancholii. Edgar Degas umiera 27 września 1917 roku na zapalenie płuc. Jego grób znajduje się na cmentarzu Montmartre – miejscu pochówku wielu francuskich wybitnych artystów.
Bibliografia:
„Wielcy Malarze – Edgar Degas”, Tom 27, Edipresse Polska, Warszawa 2006
